Pllaja e Kolonjës, qytetërimi prehistorik më në zë i Ballkanit

Me emrin Kolonje, kjo krahine permendet ne dokumentat e shkruar ne vitin 1018 . Ajo eshte banuar qe ne kohet prehistorike. Neoliti i mesem ne Luaras dhe i vone ne Kamnik ( 2800 deri 2600p.e.r.). Ne harten arkeologjike te krahines njihen mbi 50 pika arkeologjike si vendbanime prehistorike, shpella prehistorike, kala ilire, nekropole, tuma, kala mesjetare etj.

Bazuar në zbulimet arkeologjike, gjurmët më të hershme të banimit në këtë trevë i perkasin epokës së Neolitit (6000-3000 vjet p.er.re) të përfaqësuara nga kultura materiale e zbuluar në vendbanimin e GURIT TË NINËS në Luaras dhe asaj të zbuluar në Kamnik.

Banoret e Kamnikut kane qene mjeshtra te prodhimit te qeramikes, ato qendrojne perkrah veprave me te arrira dekorative te neolitit ne Europen Juglindore. Thesari i Monedhave te Hollmit te Qinamit ( prera ne Egines ne Greqi) i perkasin shekullit te VI – V p.e.r. Qyteti i Leskovikut permendet ne dokumentat e shkruara qe ne shekullin e XV. Ne qender te qytetit gjendet Rrapi i madh 300 vjecar. Devolli Devoll,,nje vend i begate, dhunti e mrekullise se natyres dhe e dores se njeriut, me pasuri te çmuara natyrore e shoqerore. Ky emer eshte simboli i fushes se saj pjellore,lumi me te njejtin emer , qe buron mes lugines,te rrethuar nga malet perreth.

Epoka e Bakrit (3000-2100 vjet p.er.re), përfaqësohet nga një daltë bakri dhe një enë e importuar nga Dimini i Thesalisë zbuluar në Kamnik.

Epoka e Bronzit (2100-1100 vjet p.er.re) përfaqësohet nga kultura materiale e zbuluar në vendbanimin e GURIT TË NINËS E SHKËMBIT TË MADH në Luaras, e sidomos asaj të zbuluar në vorrezat tumulare të Prodanit, Rehovës, Psarrit, Shtikës, Borovës etj.

Epoka e Hekurit (Mijëvjecari i parë p.er.re) përfaqësohet nëpërmjet një sërë fortifikimesh të hapura në Prodan, Pradellë, Borovë e sidomos kalave Ilire të Hollmit të Qinamit, Gradecit (Bejkovë), Çuka e Borovës, Kala e Gradecit (Vrëpckë), Bejkovës, Boshanjit, Qesarakës etj. Aktualisht asnjë nga këto vende arkeologjike nuk është e hapur për vizitorët. Megjithatë në muzeun historik të qytetit të Ersekës janë ekspozuar e ruhen shumë objekte arkeologjike dhe etnografike.

“Pllaja e Kolonjës, së bashku me pellgun e Korçës në Shqipërinë Juglindore, përfaqëson një nga rajonet më të pasura e më në zë të qytetërimit prehistorik, brenda vendit tonë e më gjerë në rrafshin ballkanik”, – është shprehur kështu, Prof. As. Dr. Skënder Aliu. Ky përfundim është arritur nga gjetjet e shumta arkeologjike në këto treva gjatë 35 viteve të fundit, veçanërisht në vendbanimin shumështresor të Maliqit, në shpellën e Trenit, në varrezat e Barçit etj., të cilat i përkasin pellgut të Korçës. Por, po kaq vlera të rëndësishme studimore kanë sjellë edhe zbulimet në kalanë e Hollmit, në vendbanimet e Kamnikut, Luarasit, Prodanit, Rehovës, Shtikës, Psarit, Borovës e gjetkë, të cilat gjenden në pllajën e Kolonjës. Nisur nga studimet për pllajën e Kolonjës, fantazia shkon deri tek njeriu prehistorik, që të mahnit me përkujdesjen e të afërmve të tij, me vendosjen e trupit pa jetë në varr, me adhurimin që ka për shpirtin e të vdekurit dhe për këtë arsye shkon në varreza herë pas herë, çon broka me ujë për t’i shuar etjen dhe për të kuvenduar me të. Po kaq interesante mbeten zbukurimet e grave, të cilat stolisen me gurë të çmuar të ardhur nga rajone të largëta të Evropës Qendrore. Megjithatë, për të mësuar më shumë mbi ritet dhe zakonet në qytetërimin prehistorik të pllajës së Kolonjës, ne intervistuam prof. as. dr. Skënder Aliu.

Cilat janë gjetjet më të rëndësishme në pllajën e Kolonjës?

Në pllajën e Kolonjës janë gërmuar pesë tuma: Tuma e Prodanit, varreza mesjetare e tumës së Rehovës, varreza e Borovës, tuma e Psarit dhe tuma e Shtikës, por vend të rëndësishëm këtu zë tuma e Rehovës. Kjo tumë ruan tërë madhështinë e dikurshme si një “kodër lapidar”, e mbetur pothuajse e paprekur. Ajo është ngritur mbi një varr qendror, me muranë të rrethuar nga një unazë shiritore, e cila kishte për inventar një enë të importuar mikenase të HVIIB. 1450-1400 Para Krishtit. Përmbante 283 varre dhe 650 objekte. Mbështetur tek materialet e gjetura vlerësojmë se tumat kanë nisur të ndërtohen në shek. XIV-XIII Para Krishtit.

Vendbanimi neolitik në fshatin Kamnik të rrethit të Kolonjës (Gërmime të vitit 1970)

Vrojtimet në terren dhe gërmimet arkeologjike, kanë provuar se Kolonja përfaqëson një nga rajonet më të pasura të qytetërimit prehistorik, brenda vendit tonë e më gjerë në rrafshin ballkanik. “Krahina e Kolonjës është banuar në lashtësi nga fisi ilir i Desaretëve. Vendbanimi neolitik i Kamnikut, fortifikata e Gradecit e Kalaja e Hollmit, tumat ilire në Prodan e Rehovë… provojnë lashtësinë e vendbanimeve në këtë trevë”.

Erseka është krijuar rreth vitit 1768. Fillimisht qyteti ka pasur rreth 100 shtëpi banorë të ardhur nga fshatrat përreth dhe të vendosur buzë rrugës që lidhte Korcën me Leskovikun.(sipas Edit Durham).

Karakteristika: Është qyteti më i lartë në Ballkan me një lartësi prej 1030 m. Në zonën e Ersekës kanë lindur një sërë patriotësh dhe personalitetesh.

Historia e qytetit filloi gjatë shekullit të 17-të. Në 1785 qyteti ishte i populluar nga 100 familje. Më 1914 u vu nën kontrollin e forcave të Epirit të Veriut, të cilat zmbrapsën njësitë e reja të xhandarmërisë shqiptare nga rajoni. [3]

Më 21 nëntor 1940, gjatë Luftës Greko-Italiane, njësi të Korpusit të Ushtrisë II të forcave greke përparuese hynë në Ersekë pas shkeljes së mbrojtjeve italiane. [4]

“Sa vend i bukur. Kur ta shpallim Shqipërinë Republikë, do të ndërtoj atje një kasolle dhe çdo behar do të vij të shkoj pushimet në fshatin e stërgjyshërve të mi”, ishte shprehur në kohë të vetë Noli.

Kjo dëshirë e tij është gdhendur sot në faqen e gurtë të një memoriali, për t’u kujtuar jo vetëm kolonjarëve, por të gjithëve, se Kolonja është parë prej kohësh si një destinacion i mahnitshëm turistik.

Të tillë, të bukur dhe joshëse, e bën Kolonjën historia, veçanërisht ajo e periudhës së Rilindjes Kombëtare, ku mbi 60 për qind e figurave historike të asaj kohe, kapedanë trima, mësues heronj e ideologë të shquar të Pavarësisë së Shqipërisë ishin ose kishin origjinën nga Kolonja;

Të tillë, të bukur dhe joshëse e bëjnë Kolonjën monumentet e shumta natyrore që shtrihen nga mali i Gramozit, në pllajën e famshme poshtë tij, 1100 m mbi nivelin e detit, me ata fshatra piktoreskë nga jashtë dhe të ngrohtë e miqësorë nga brenda;

Të tillë, të bukur dhe joshëse e bëjnë Kolonjën, muzika monumentale kolonjare, vallet e veshjet tradicionale unikale në llojin e vetë;

Të tillë, të bukur dhe me miq të shumtë, turistë vendas dhe të huaj, e bëjnë Kolonjën pritja dhe përcjellja, mbi të gjitha kuzhina, byreku i saj i veçantë, të cilit Noli i “ngriti” një lapidar të vogël, kur, ditën e 28 nëntorit të vitit 1923, gjatë vizitës në shtëpinë e Kristo Kirkës në Korçë, tek provoi byrekun korçar, i tha me shaka të zotit të shtëpisë: “Shumë i shijshëm qenka, si byreku i Kolonjës”!… “Ku e ke provuar byrekun e Kolonjës”?! – e ngacmoi Kristoja. “Në Amerikë”! – tha Noli;

Të tillë, të bukur dhe joshëse e bëjnë Kolonjën njerëzit e saj, të mëdhenj e të vegjël, punëtorë dhe me kulturë pune, e bën dashuria dhe respekti që kanë ata për veten, vendin dhe vlerat e tyre të gjithanshme.

_________________________________________________________

Erseka eshte nje qytet me nje tradite shume te madhe kulturore. Nder vite ka patur shume kolonjare qe kane kontribuar ne fusha te ndryshme.

Nder me te njohurit jane : Fan S NOLI, Petro Nini LUARASI, Papa Kristo NEGOVANI, Motrat QIRIAZI, Faik KONICA, Sali BUTKA, Themistokli GERMENJI, Hasan Zyko KAMBERI, Shain KOLONJA, Petrit DUME.

Pa harruar ketu edhe aktoret hollivudian me fame boterore John BELUSHI dhe James BELUSHI. Televizioni lokal Era TV nis transmetimet e tij qe nga viti 1999,por sot nuk vazhdon me te transmetoje.

Qendra “Fan Stilian Noli” pret disa shfaqje artistike dhe kulturore gjatë gjithë vitit. Teatri kryesor i tij me 400 vende pret shfaqje nga grupe të ndryshme nga Korç, Tirana dhe artistë vendas. Muzeu etnografik gjithashtu strehon një koleksion të kostumeve tradicionale, tekstileve dhe zanateve të tjera, unike për rajonin Erseka.

Në qendër të qytetit është një obelisk, vepër e Odhise Paskali, e cila daton 28 Nëntor 1938.

Kolonja është e njohur për prodhimin e saj me mollë në të gjithë Shqipërinë. Nga 133 hektarë të akorduar për pemishte, 119 janë lënë mënjanë për fermat me mollë, duke prodhuar rreth 947 ton në vit. Me mbi 1300 hektarë tokë prodhuese që janë ende të papërdorura, fermerët e pemëve frutore janë të trajnuar dhe të njohur me agro-teknologjinë e mollës dhe kanë marrë fidanë frutash nga vende si Greqia dhe Maqedonia e Veriut. Ka dy çerdhe që prodhojnë fidanë për mollë, që japin 800 fidanë në vit.

Rajoni është i njohur edhe për prodhimin e tij të mjaltit. Formuar disa vjet më parë, Shoqata e Bletarisë përbëhet nga 70 bletarë dhe prodhon 4000 kg mjaltë në vit. Me mbi 3080 hektarë të përdorur për bujqësi, rajoni jep rreth 4500 tonë kokërr drithëra, 2350 ton grurë dhe 2080 ton misër në vit. Prodhohen rreth 66,000 ton ilaçe jeshile dhe foragjere, të cilat përdoren për kultivimin e bagëtive. Rajoni ka tre fabrika gruri për bluarje, përfshirë pesë qendra për prodhim masiv të bukës. Për më tepër, bimët mjekësore mund të gjenden në rajon. Aktualisht ato kultivohen dhe mblidhen privatisht.

Me tokën e kullotave të gjera të rajonit, cilësia e prodhimit blegtoral të rajonit është e lartë. Fermerët Erseka-Kolonja aktualisht rritin rreth 5500 bagëti, 4200 lopë, 40,000 dele dhe 22,000 dhi. Blegtoria e tij prodhon rreth 98.500 kv qumësht në vit dhe 1451 ton mish. Vitin e kaluar, fermerët punuan me UPRA, Francë dhe SBI Korce. Ata importuan një pjesë të bagëtive të bagëtive Tanranteze, gjë që ka sjellë rritje të prodhimit të qumështit dhe mishit. Erseka ka një fabrikë qumështi / djathi dhe disa pika grumbullimi dhe trajtimi të qumështit.

Janë 250 biznese të regjistruara në bashki. Ka 6 firma ndërtimi, 16 firma transporti dhe një kompani private autobusësh. Erseka është gjithashtu e njohur për traditat e saj të punimeve të drurit, gdhendjes së gurit dhe qilimave.

Në qytetin e Ersekës, zhvillimi i biznesit është i orientuar kryesisht nga biznesi i vogël. Në këtë territor ushtrojnë aktivitet rreth 350 subjekte private, nga të cilat vetëm 15 subjekte kanë statusin e personit juridik. Subjektet me statusin e personit juridik përbëhen nga 6 firma ndërtimi, ndërsa të tjerat punojnë kryesisht në fushën e shfrytëzimit të pyjeve dhe përpunimit për shitje të lëndës drusore.

Pjesa tjetër e aktivitetit ekonomik konsiston në biznesin e vogël, kryesisht në fushën e shërbimeve dhe regëtisë dhe një numër relativisht i vogël përbëhet nga subjekte të vogla prodhuese e përpunuese, (1 subjekt prodhim birre; 3 subjekte prodhim buke; 1 fabrikë përpunim qumështi dhe 3 baxho me kapacitet relativisht të ulët). Gjithashtu, veprojnë subjekte në fushën e tregëtisë dhe të shërbimeve, kryesisht të vetëpunësuar dhe vetëm 30% e tyre kanë nga dy punonjës të siguruar, përfshi edhe pronarin.

Sipërfaqja e tokës bujqësore për Bashkinë e Kolonjës është 6357 ha. Për vitin 2015 sipërfaqja e mbjelle është 4416 ha, nga kjo pjesa më e madhe shërben për kultivimin e drithërave 10 ha dhe foragjereve. Numri i fermave në Bashkinë e Kolonjës është 2,303; nga këto 1420 ferma kanë madhësi ngastre 2 deri 2.5 ha.

Mundësitë më të mëdha për punësimin e grave dhe personave me aftësi të kufizuar vlerësohet se janë në fushën e grumbullimit dhe përpunimit të bimëve medicinale, promovimin e traditave kulinare dhe kulturore të zonës etj.

Bota bimore e shtazore është e pasur. Gati 45 % e sipërfaqes është e mbuluar me pyje e shkurre. Takohet zona e makjeve, dushkut, pishës, ahut, bredhit si dhe ajo e kullotave alpine. Krahina e Kolonjës zotëron zona me vlera të veçanta natyrore, që përbëjnë potencial të lartë turistik: Pasurite e qymyrgurit te Bezhanit, Burimet termale e me vlera kuruese te Vromonerit, Sarandoporit, gazrat sulfurore te pastudiuara te Postenanit. Krahina është kryesisht vend bujqësor e blegtoral. Mbillen drithërat e bukës, perimet e drurët frutorë (molla, kumbulla, arra, qershia, rrushi etj.) Dallohen domatja e Sanjollasit, qershia e Podës, rrushi, vera dhe rakia e Leskovikut.
Bashkia Kolonjë me sipërfaqe prej 80 mijë ha, mbart një pasuri të madhe pyjore prej 35 mijë ha, kullosore me 22 mijë ha, sipërfaqe fond gjuetie (zonë e lejuar gjuetie) 40 mijë ha dhe zonë e ndaluar gjuetie 26 mijë ha. Rritet shumëllojshmëri e florës dhe e faunës, bazuar edhe në shtrirjen vertikale të sipërfaqes nga zona e ulët Sandrapor-Leskovik me 460 m mbi nivelin e detit deri në kullotat alpine me 2.523 m mbi nivelin e detit (maja Cuka e Pecit). Ky variacion i altitudës sjell pa dyshim mikroklima sipas kundrejtimeve, relieveve, habitateve të florës e faunës mjaft të pasur. Zonë me rëndësi për larminë e fanuës për Bashkinë e Kolonjës është kufiri lindor mbi zonat e banuara deri në kufi me Greqinë pra mali i Gramozit, ku rriten pothuaj të gjitha llojet e faunës së zonave malore nga të cilat përmendim: lepuri i egër, thëllëza e malit, dhelpra, ujku, ariu, sorkadhja, kaprolli, dhia e egër,derri i egër.

Krahina ka reliev të thyer malor, me ujra freatike të thella, rrjedhje të shpejta dhe zona kaptazhi të ruajtura nga vetë natyra në lartësinë e maleve malore, me burime ujore nëntokësore të shumta: burimi i Kozelit, Imavrës, Vllakës, Lacës, Vodicës etj., me ujë të pastër e të ftohtë, nga zonat e larta malore deri në nivelin e qendrave të banuara, ku shtohen dhe mundësitë për ndotje të ujërave. Ka një numër të konsiderueshëm fshatrash të vendosura në rrëzë të Gramozit, nga ku marrin ujë dhjetra ujësjellësa që furnizojnë me ujë të pijshëm pjesën më të madhe të popullsisë së zonës.

Rrethi i Kolonjes shtrihet ne nje sipërfaqe prej 805 km/2. Perbehet nga 2 qytete: Erseka dhe Leskoviku, ka 6 komuna ose perben 19% te komunave ne Qark dhe 76 fshatra ose 22% te fshatrave ne Qark.
Rrethi Kolonje ka  afersisht 26535 banore( e ndryshuar vitet e fundit), ose 7.3 % te popullsise te Qarkut.Ne qytet  jetojne gjithsej 12840 banore te ndare sipas qyteteve: Erseke 9966 banore dhe Leskovik 2874 banore. Ne zonat rurale jetojne 13695 banore. Ne krahasim me vitin 2007 ne vitin 2008 popullsia si Qark eshte rritur me 2172 banore ,ose 0.6 %, kurse rrethi i Kolonjes ka nje ulje prej 0.2%.
Pogradeci